Nghề thủ công truyền thống điêu khắc gỗ ở Bình Dương

* TỐNG GlANG -TUYẾT NHUNG (Bảo tàng tỉnh Bình Dương)

Ngày nay, khi nói đến Bình Dương, người ta thường nghĩ ngay đến một địa phương có tốc độ phát triển kinh tế công nghiệp cao, thu hút nhiều nhà đầu tư trong và ngoài nước đến sản xuất, kinh doanh. Thế nhưng, ngay trong tổng thể phát triển kinh tế ấy vẫn có sự đóng góp khá quan trọng của các ngành nghề thủ công truyền thống của tỉnh, mà ở đó mỗi ngành nghề đều mang trong mình những nét sắc thái riêng biệt, đặc trưng của vùng đất miền Đông Nam bộ, của vùng đất Sông Bé - Bình Dương: đó là nghề mộc, gốm sứ, sơn mài, điêu khắc gỗ... Trên đất Bình Dương hiện nay còn tồn tại khá nhiều làng nghề thủ công mỹ nghệ lâu đời được lưu truyền qua nhiều thế hệ với đội ngũ thợ lành nghề, tạo nên bức tranh sinh động của đời sống kinh tế - văn hóa - xã hội Bình Dương. Quả thực Bình Dương là vùng đất mà ''Thiên - Địa- Nhân'' đều vượng, người hiền đã lắm nghề tinh cũng nhiều. Cụ thể trên đ!A bàn Bình Dương có tới nghề truyền thống là gốm sứ, sơn mài và mộc, nổi tiếng từ lâu và phát triển cho tới ngày nay. Trong đó, nghề truyền thống điêu khắc gỗ, cùng với gốm sứ và sơn mài đa õtrở thành những ngành nghề truyền thống khá tiêu biểu, đặc sắc của tỉnh Bình Dương. Như chúng ta đều biết rằng, văn hóa Bình Dương nhìn trong tổng thể khởi điểm bắt đầu từ nền tảng của văn hóa xứ Đồng Nai - Gia Định mang tính khu vực, với đặc trưng của quá trình khai phá rừng rậm, đồi gò, cao nguyên, mang dấu ấn sâu sắc với lớp người cùng chung một nghề hoặc một nhóm nghề. Theo Gia định Thành Thông Chí của Trịnh Hoài Đức và các tư liệu địa chí các tỉnh miền Đông Nam bộ xưa, cư dân thuộc vùng đất mới chuyên nghề đốn gỗ, khai khẩn đất đai để làm ruộng, hình thành nên hai nhóm nghề chính phổ biến trong nhóm cư dân đầu tiên trên vùng đất cổ: nghề làm gỗ và nghề làm ruộng. Với nghề đốn gỗ - Một trong hai nghề chính của cư dân xưa, ta thấy trên vùng đất cũ, rừng là tài nguyên chính tạo nên nguồn lợi lớn. Ngay từ khi đặt chân đến vùng đất này, nghề ''Phá sơn lâm'', chặt cây, xẻ gỗ để khẩn hoang, làm ruộng đã hình thành lớp thợ đầu tiên từ đầu thế kỷ 16, 17. Họ đã biến gỗ thành nhà, xây dựng các công trình dân dụng đầu tiên, tạo dấu ấn nghề nghiệp trong nếp sinh hoạt hàng ngày. Do đó, nguồn gỗ hết sức dồi dào: sao, gõ, huỳnh đàn, giáng hương, trai, dầu và nhiều dạng gỗ quý hiếm khác, cư dân xứ Bình An xưa đã tìm cách sử dụng, trang trí, tạo dáng nghệ thuật cung cấp không chỉ cho địa phương mà còn cả các vùng trong nước. Nghề mộc, cưa xẻ, đóng mới, chạm trổ, điêu khắc xuất hiện đầu tiên với các hình thức đóng thuyền, đẽo cột, làm hòm xiểng, bàn ghế, vật dụng... từ đó đã hình thành nên các làng nghề điêu khắc nổi tiếng của Bình Dương. Nằm trong khu vực Đông Nam bộ với nguồn tài nguyên rừng tương đối phong phú với nhiều loại gỗ quý, phục vụ cho việc chế tác các loại dụng cụ sinh hoạt gia đình, xây nhà, dựng cửa, đóng thuyền, làm giường, tủ... Bình Dương đã trở thành ''trạm trung chuyển'' các sản phẩm gỗ - gỗ cây, gỗ xẻ cho toàn vùng nhỡ lợi thế thuận tiện trong giao thông đường thủy. Điêu khắc gỗ là một hoạt động thủ công nghiệp khá nổi tiếng của Bình Dương. Ở đây, có một số cơ sở điêu khắc gỗ mỹ thuật tập trung tại TX-TDM ~ Nơi có nhiều nghề nổi tiếng và một đội ngũ thợ thủ công khá đông đảo. Nghề này đã có từ lâu thủ Dầu Một, Lái Thiêu, mà ngày nay một số tác phẩm điêu khắc gỗ vẫn còn bảo lưu trong các đình, chùa, nhà dân. Một số đình ở Thuận An, Thủ Dầu Một có các bao lam, tượng Phật được chạm trổ khéo léo, mỹ thuật. Hiện nay, nghề điêu khắc gỗ mỹ thuật ở Bình Dương cung cấp các sản phẩm chạm gỗ là những tượng tròn và kích thước nhỏ, một số được làm bằng gỗ quý như mun, cẩm lai, gõ, trắc... mẫu mã sản phẩm điêu khắc gỗ khá đa dạng và phong phú do các nghệ nhân sáng tạo hoặc bảo lưu các phong cách cổ như các tượng Phật, tượng Di Lặc, mục đồng, tiều phu, ngư phủ, chim ưng, sư tử hí cầu... Một số mẫu mã bắt chước theo các tượng cổ châu Âu như các tượng khỏa thân, vệ nữ... và cả những mẫu mã do người đặt hàng từ nước ngoài yêu cầu. Đồ gỗ gia dụng của vùng đất này từ lâu đã được người tiêu dùng ưa chuộng và biết đến là do kiểu dáng đẹp, nhưng quan trọng hơn là chất lượng cao nhờ có nguồn gỗ tốt và được làm nguyên khối, không ghép, pha gỗ tạp, tháo lắp thuận tiện. Thợ đồ gỗ Bình Dương biết chạm trổ, khắc họa tiết hoa văn các mô tập dân dã như tùng, bách, các loại hoa như: cúc, mẫu đơn... Đây chính là vùng đất hứa cho nghề thợ mộc, là nơi tập trung các lớp thợ có tay nghề cao từ miền Bắc, Trung di cư vào và chính họ đã mang theo kỹ thuật khảm xà cừ trên tủ thờ, ghế tựa, tràng kỷ, hương án, hoành phi, câu đối... trở thành những sản phẩm tiêu biểu của vùng đất này mà không phải nơi nào cũng có được. Sản phẩm điêu khắc gỗ mỹ thuật Bình Dương cung cấp cho thị trường trong nước, phần lớn là các sản phẩm mỹ nghệ do du khách mua làm kỷ niệm, bày bán trong các khách sạn, tụ điểm văn hóa du lịch. Ngoài ra sản phẩm điêu khắc gỗ Bình Dương còn được xuất khẩu đi nhiều nước trên thế giới. Những sản phẩm đó còn có giá trị văn hóa và kinh tế cao, được các thị trường ưa chuộng. Phần lớn sản phẩm loại này do các cơ sở tư nhân sản xuất, nhiều gia đình có 2 đời hoặc hơn làm nghề này. Các cơ sở sản xuất tư nhân có quy mô nhỏ bé, với một hai nghệ nhân và vài thợ học việc. Có thể nói, nghề điêu khắc gỗ phát triển trên mảnh đất Bình Dương đã một phần nào khắc họa được thị hiếu thẩm mỹ của cư dân nơi đây cũng như trong vùng và cả nước, hình thành nên một bộ môn nghệ thuật độc đáo của Bình Dương. Từ năm 1891, Bình Dương đã có trường mỹ nghệ thực hành dạy các nghề mộc, chạm và trang trí, sơn mài. Đây là nền tảng cho ngành điêu khắc phát triển từ nghề dân gian sang chính quy. Hiện nay, các cơ sở sản xuất điêu khắc của tỉnh phân bố tập trung Ở Phú Thọ và Chánh Nghĩa (TX.TDM). Ở Phú Thọ có hơn 200 hộ làm nghề chạm mộc. Các cơ sở có đông công nhân là: Xí nghiệp Tư doanh Hậu Tín và phân xưởng của Xí nghiệp mỹ nghệ Kim Hưng, Công ty Thanh Lễ... sản phẩm của ngành điêu khắc gỗ Bình Dương ngày nay thật đa dạng như: tượng Phật, đầu rồng, tượng sư tử, các loại thú cho đến các loại bàn ghế, tủ, sa-long được khách hàng nhiều nước tín nhiệm. Điều đó cho thấy bàn tay tài hoa của các nghệ nhân điêu khắc nơi đây đã làm rạng danh cho nghề điêu khắc thủ công truyền thống của Bình Dương. Do đó, vấn đề đầu tư và phát triển cho ngành điêu khắc gỗ không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế cao mà còn góp phấn bảo tồn và phát triển một bộ môn nghệ thuật đặc sắc của dân tộc ta và của người dân Bình Dương, góp phần sản sinh ra những nghệ nhân tài hoa và sản phẩm độc đáo cho dân tộc. T.G -TN Tài liệu tham khảo: 1. Lịch sử Đảng bộ tỉnh Bình Dương (1930-1975). Nhà Xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội-2003. 2. Kỷ yếu Hội thảo khoa học Thủ Dầu Một – Bình Dương 300 năm hình thành và phát triển. Sớ Văn hóa- Thông tin Bình Dương-1998 3. Tạp chí Văn nghệ Bình Dương số 4-1998. 4. Báo điện tử Bình Dương 6-10-2006.